Świątkowski Henryk, pseud.: Lech, M. Skalski (1896—1970), prawnik, działacz socjalistyczny i komunistyczny, poseł na sejmy, minister sprawiedliwości, profesor Uniwersytetu Warszawskiego.
Ur. 2 IV we wsi Dzierzążnia (pow. płoński), był synem Leokadii Świątkowskiej (zm. 1918), krawcowej, i Jana Rochmińskiego (zm. 1920), nauczyciela szkół elementarnych.
W r. 1901 Ś. z rodzicami przeniósł się do Przewodowa (pow. pułtuski), gdzie ukończył szkołę elementarną. Od r. 1906 uczył się w gimnazjum w Pułtusku; kierował tam od r. 1912 tajnym kołem samokształceniowym i organizacją skautową. Po zdaniu w maju 1915 matury podjął w listopadzie t.r. studia na Wydz. Filozoficznym Uniw. Warsz., ale w r. 1916 przeniósł się na Wydz. Prawa i Nauk Państw. (od r.n. Wydz. Prawa i Nauk Politycznych). W marcu 1918 ukończył kursy dla urzędników administracyjnych Tow. Kursów Naukowych. Należał do POW. W niepodległej Polsce związał się z PSL «Wyzwolenie» i przed wyborami do Sejmu Ustawodawczego prowadził kampanię wyborczą tej partii w pow. płońskim. Od marca 1919 odbywał służbę wojskową jako kancelista kompanii sztabowej Dowództwa Okręgu Generalnego w Warszawie. Zwolniony t.r. z WP, podjął pracę redaktora i stenografa w Polskiej Agencji Telegraficznej (PAT). Równocześnie, po ukończeniu 5 XI 1920 studiów, odbywał od lutego 1921 aplikację sądową w Warszawie; w grudniu t.r. odszedł z PAT. Po złożeniu w r. 1923 egzaminu sądowego zamieszkał w Zamościu i aplikował w kancelarii Piotra Zubowicza. Przed zamojskim Sądem Okręgowym bronił w dn. 10—21 IV t.r. czterech oskarżonych o udział w zorganizowanym (28—29 XII 1918) w tym mieście przewrocie komunistycznym. Wstąpił do zamojskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS, a następnie w r. 1925 objął jego kierownictwo. Razem z Zygmuntem Piotrowskim powołał 14 I 1924 w Zamościu oddział Tow. Uniw. Robotniczego (TUR). W marcu 1925 zdał egzamin adwokacki i rozpoczął samodzielną praktykę; t.r. wstąpił do Zrzeszenia Prawników Socjalistów (w r. 1936 został wiceprezesem jego Zarządu Głównego). Z Teodorem Duraczem doprowadził w r. 1926 do uchylenia przez Naczelną Radę Adwokacką uchwały Rady Adwokackiej w Lublinie odmawiającej oskarżonym o nielegalną działalność komunistyczną prawa wyboru obrońcy. W wyborach samorządowych 21 III t.r. kandydował z listy PPS i wszedł do zamojskiej Rady Miejskiej; reprezentował Radę w tamtejszym sejmiku powiatowym. W r. 1928 nawiązał współpracę z warszawskimi czasopismami: nieregularnym organem PPS „Chłopska Prawda” oraz tygodnikiem „Gazeta Sądowa Warszawska”, w którym t.r. opublikował artykuły Adwokatura w Rosji Sowieckiej (nr 29) i Nowy projekt procedury karnej w Rosji Sowieckiej (nr 44), podkreślające brak sprawiedliwego procesu karnego w systemie prawnym ZSRR.
W wyborach do Sejmu 4 III 1928 zdobył Ś. mandat, kandydując z listy PPS w okręgu nr 27 (powiaty: zamojski, biłgorajski, tomaszowski); działał w Sejmie w Związku Parlamentarnym Polskich Socjalistów. Zakończył wtedy kierowanie zamojskim Okręgowym Komitetem Robotniczym PPS. W r. 1929 założył Związek Zawodowy Małorolnych i objął przewodnictwo jego zarządu. W wyborach do Sejmu 16 XI 1930 kandydował z listy Związku Obrony Prawa i Wolności Ludu (Centrolew) i ponownie zdobył mandat w okręgu nr 27; w dalszym ciągu należąc w Sejmie do Związku Parlamentarnego Polskich Socjalistów, zajmował się skarbowością rolną. Na XXII Kongresie PPS w Krakowie (23—25 V 1931) został wybrany do Rady Naczelnej partii. Publikował artykuły w kolejnych organach PPS: w l. 1932—5 w dzienniku „Robotnik” oraz w l. 1933—4 w „Dzienniku Ludowym”. W r. 1933 zakończył współpracę z „Gazetą Sądową Warszawską”; od tego czasu publikował w warszawskim miesięczniku „Głos Sądownictwa”. W r. 1932 przestał pełnić funkcję radnego, a na XXIII Kongresie PPS w Warszawie (2—4 II 1934) nie wszedł już do Rady Naczelnej. Był zaliczany do prawicowego skrzydła PPS, jednak w wyborach samorządowych w Zamościu w kwietniu 1934 współtworzył listę PPS, Bundu i nielegalnej KPP p.n. Blok Jedności Robotniczo-Chłopskiej.
W październiku 1934 zamieszkał Ś. w Warszawie; prowadził praktykę adwokacką oraz pełnił funkcję radcy prawnego Związku Pracowników Komunalnych i Instytucji Użyteczności Publicznej, Związku Zawodowego Robotników Rolnych i Związku Zawodowego Małorolnych, którym nadal kierował. Należał do adwokackiego koła dyskusyjnego «Tusculum», kierowanego przez Michała Orzęckiego. T.r. uczestniczył w powołaniu Stow. Obrony Wolności Sumienia; został jego przewodniczącym oraz wszedł w skład redakcji jego organu, warszawskiego dwumiesięcznika „Wolność Sumienia”. W r. 1935 został członkiem komisji rewizyjnej w zarządzie Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Opublikował książkę Ochrona i wykup gruntów dzierżawionych pod budynki oraz gruntów czynszowych (W. 1935), a nową konstytucję RP ocenił w artykule Nowa Konstytucja a wolność sumienia i wyznania („Głos Prawa” 1935 nr 11—12, wyd. osobne, Lw. 1936). Wobec bojkotu PPS nie kandydował już w wyborach do Sejmu we wrześniu 1935. Wybrany na VII Zjeździe TUR w Radomiu (20—21 IX 1936) do jego Zarządu Głównego, pełnił tę funkcję do wybuchu drugiej wojny światowej. Wspólnie z Marianem Lubeckim redagował od r. 1936 kolejny organ Stow. Obrony Wolności Sumienia, warszawski miesięcznik „Sumienie Społeczne”. Opublikował następne książki: Prawo oddłużeniowe rolne (W. 1936) i Wyznania religijne w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem ich stanu prawnego (W. 1937), a z Antonim Gadomskim Ochrona pracy robotników rolnych (W. 1937 I—II). Od r. 1937 współpracował z wydawanym nieregularnie w Warszawie „Życiem Robotnika Rolnego”, organem Związku Zawodowego Robotników Rolnych. Przed sądami okręgowymi w Lublinie uczestniczył w listopadzie i grudniu t.r. w obronie czterdziestu działaczy komunistycznych (m.in. Franciszka Jóźwiaka), a w Zamościu bronił 16 VIII 1938 mieszkańców wsi Chmielek (pow. biłgorajski), oskarżonych o opór przeciw burzeniu tamtejszej cerkwi prawosławnej. Wobec rozwiązania przez władze Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela (1937) i Stow. Obrony Wolności Sumienia (1938) zakończył działalność w tych organizacjach, równocześnie odchodząc z nadal wydawanego „Sumienia Społecznego”. W październiku 1938 wszedł do redakcji warszawskiego miesięcznika „Przegląd Prawa Pracy”. W wyborach samorządowych 18 XII t.r. w Warszawie kandydował z listy PPS w dzielnicy Powiśle i zdobył mandat radnego. Ogłosił artykuł Zagadnienie niepodzielności gospodarstw wiejskich („Gaz. Sąd. Warsz.” 1938 nr 1—4, wyd. osobne, W. 1938) oraz kolejną książkę Przebudowa ustroju rolnego (W. 1939).
W okresie okupacji niemieckiej pracował Ś. od lutego 1940 jako radca prawny Związku Spółdzielni Spożywców «Społem» i Spółdzielni Mieszkaniowej «Domy Spółdzielcze» oraz działał w konspiracyjnej PPS — Wolność, Równość, Niepodległość. Dn. 12 VII 1940 został aresztowany przez Gestapo w grupie warszawskich adwokatów i osadzony na Pawiaku, a 13 VIII t.r. przewieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz. Powołał tam jesienią, m.in. z Norbertem Barlickim i Stanisławem Dubois, tajną organizację oporu. Chory na gruźlicę, został 8 X 1941 zwolniony i wrócił do Warszawy. Jego relacje z obozu wykorzystała Natalia Zarembina w opublikowanej w grudniu r.n. konspiracyjnej broszurze pt. „Obóz śmierci”. W r. 1943 podjął Ś. (pod pseud. Lech) działalność konspiracyjną w Robotniczej Partii Polskich Socjalistów; związał się z grupą Edwarda Osóbki-Morawskiego i 7 V 1944 został wiceprzewodniczącym Rady Naczelnej tej partii. Z ramienia partii wszedł w maju t.r. do Krajowej Rady Narodowej, kierowanej przez Bolesława Bieruta. Współpracował z redagowanym w maju i czerwcu przez Michała Szyszkę partyjnym organem „Barykada Wolności” oraz redagowanym przez Stefana Żółkiewskiego organem Krajowej Rady Narodowej, dwutygodnikiem „Rada Narodowa”. W powstaniu warszawskim t.r. pełnił funkcję oficera oświatowego w dowództwie AL w Śródmieściu i współredagował „Barykadę Wolności”, wydawaną nieregularnie od 26 VIII do 30 IX. Po kapitulacji powstania, 2 X, został przesiedlony do obozu w Pruszkowie, ale już w listopadzie dołączył do stacjonującego pod Turbaczem w Gorcach oddziału AL, dowodzonego przez por. Brunona Skuteliego (właśc. Izaak Gutman, pseud. Zygfryd).
Dn. 18 I 1945 przybył Ś. do Krakowa, wyzwolonego tego dnia spod okupacji niemieckiej; stąd 24 I t.r. wyjechał do Lublina. Wstąpił do kierowanej przez Osóbkę-Morawskiego (wówczas już premiera Rządu Tymczasowego) tzw. odrodzonej PPS i jako pełnomocnik rządu został wysłany do Torunia w celu zorganizowania polskiej administracji w woj. pomorskim. Od 18 II w Toruniu, a od 15 III w Bydgoszczy, kierował pomorskim Wojewódzkim Komitetem PPS. Razem z sekretarzem generalnym Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS Stefanem Matuszewskim opowiadał się za współpracą z PPR. Dn. 25 II został wybrany, w miejsce Bolesława Drobnera, na przewodniczącego Tymczasowej Rady Naczelnej PPS; odtąd kierował także Centralnym Sądem Partyjnym. Urząd pełnomocnika rządu przeniósł 11 IV do Bydgoszczy. Od 13 IV kierował w Toruniu Komitetem Organizacyjnym tworzącego się tam uniwersytetu. Dokooptowany w kwietniu do Rządu Tymczasowego jako zastępca (w randze podsekretarza stanu) min. sprawiedliwości Edmunda Zalewskiego, wyjechał do Warszawy, a 2 V został mianowany ministrem sprawiedliwości. Był jednym z założycieli powołanego 23 V Zrzeszenia Prawników Demokratów (od r. 1950 Zrzeszenie Prawników Polskich); współpracował z jego organem, łódzkim miesięcznikiem „Państwo i Prawo”, redagowanym przez Stanisława Ehrlicha. Podjął też współpracę z wydawanym przez Min. Sprawiedliwości warszawskim miesięcznikiem „Demokratyczny Przegląd Prawniczy” (od r. 1950 „Nowe Prawo”) oraz z ukazującą się nieregularnie w Warszawie od końca czerwca 1945 do sierpnia 1946 wznowioną „Barykadą Wolności”. W Krajowej Radzie Narodowej przystąpił do powołanego w maju 1945 Związku Parlamentarnego Polskich Socjalistów. Stanowisko ministra sprawiedliwości utrzymał w powołanym 28 VI t.r. Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej Osóbki-Morawskiego, ale większość decyzji w Ministerstwie podejmował Leon Chajn, oddelegowany tam przez KC PPR w randze podsekretarza stanu (formalnie działacz Stronnictwa Demokratycznego). Na XXVI Kongresie PPS w Warszawie (29 VI — 1 VII) utracił Ś. stanowisko przewodniczącego Rady Naczelnej, objął natomiast funkcję wiceprzewodniczącego Centralnego Komitetu Wykonawczego (CKW). Z Osóbką-Morawskim i Stanisławem Szwalbem prowadził w dn. 10—11 VII rozmowy z grupą Zygmunta Żuławskiego na temat jej udziału we władzach PPS; zarysowujące się porozumienie zablokował 19 VII sprzeciw Biura Politycznego KC PPR i po kolejnej turze rozmów w listopadzie przyjęto zasadę indywidualnego wstępowania do PPS. W lipcu 1945 został przewodniczącym Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce (od r. 1949 Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce). Wszedł w skład prezydium powołanego w sierpniu 1945 Komitetu Słowiańskiego, a 20 IX t.r. został prezesem Zarządu Głównego Tow. Przyjaźni PolskoRadzieckiej.
Jako minister sprawiedliwości kierował Ś. w l. 1945—6 unifikacją prawa cywilnego, a także uczestniczył w pracach nad nowym prawem małżeńskim i prawem o aktach stanu cywilnego (uchwalonych 25 IX 1945) oraz nad prawem rodzinnym (uchwalonym 28 IV 1946). Zajmując się też sprawami wyznaniowymi, był jednym z inicjatorów wypowiedzenia 12 IX 1945 przez rząd konkordatu oraz współautorem dekretu rządu z 16 X t.r. o stosunku państwa do Kościoła Metodystycznego. Pod pseud. M. Skalski opublikował Prawdy żywotne. Wypisy z najcelniejszych pisarzy i historyków polskich (W. 1946). Od r. 1946 współpracował z organem CKW PPS, warszawskim miesięcznikiem „Przegląd Socjalistyczny”, redagowanym przez Juliana Hochfelda, oraz z wydawanym przez Komitet Słowiański w Krakowie i Warszawie miesięcznikiem „Życie Słowiańskie” (w r. 1948 wszedł w skład jego redakcji, a od września r.n. nią kierował). W kampanii PPS przed tzw. referendum ludowym 30 VI 1946 propagował likwidację Senatu. W liście do Prezydium Krajowej Rady Narodowej z 15 VIII t.r. sprzeciwił się publicznym egzekucjom zbrodniarzy wojennych. W sierpniu przyłączył się do nieudanego «puczu» w kierownictwie PPS, wywołanego przez zwolenników współpracy z PPR (m.in. Stanisława Skowrońskiego i Matuszewskiego) przeciw przewodniczącemu CKW PPS Osóbce-Morawskiemu i sekretarzowi generalnemu CKW PPS Józefowi Cyrankiewiczowi i z tego powodu 25 VIII utracił stanowisko wiceprzewodniczącego CKW (pozostał jednak członkiem jego Prezydium), a 24 IX także funkcję przewodniczącego Centralnego Sądu Partyjnego. Na rozpoczętej 20 IX dziewiątej sesji Krajowej Rady Narodowej przedstawił projekt ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego, a po jej uchwaleniu 22 IX poparł powołanie 26 IX przez PPS, PPR, Stronnictwo Demokratyczne i SL Bloku Stronnictw Demokratycznych. Kandydując z listy Bloku w Zamościu, otrzymał 19 I 1947 mandat w wyborach do Sejmu Ustawodawczego; w Sejmie wszedł do Związku Parlamentarnego Polskich Socjalistów. W powołanym 6 II t.r. rządzie Cyrankiewicza nadal piastował stanowisko ministra sprawiedliwości; odtąd kierował też powołaną przez siebie komisją kodyfikacyjną prawa cywilnego. T.r. otrzymał honorowe obywatelstwo Zamościa.
Dn. 30 IV 1947, nie posiadając stopnia doktora, został Ś. mianowany profesorem zwycz. i objął Katedrę Wyznaniowego Prawa Państw. na Wydz. Prawa Uniw. Warsz. O unifikacji prawa cywilnego ogłosił artykuł Prawo w służbie narodu („Demokr. Przegl. Prawn.” R. 3: 1947 nr 1—2). Podczas obrad Rady Naczelnej PPS 30 VI t.r. zgłosił wniosek o rozpoczęcie procesu zjednoczenia PPS z PPR, po czym 13 IX 1947 i 3 IV 1948 uczestniczył we wspólnych posiedzeniach CKW PPS i KC PPR. W listopadzie 1947 wygłosił na Uniw. Warsz. wykład Wolność sumienia i kultu — jedna z podstaw państwa współczesnego (wyd. pośmiertne, w: „Wolność sumienia. Szkice i polemiki”, W. 1973). Dn. 11 I 1948 został ponownie wiceprzewodniczącym CKW PPS i od 7 V t.r. kierował (w miejsce usuniętego Osóbki-Morawskiego) jego Komisją Polityczną. Artykułem Poznajmy prawo radzieckie („Demokr. Przegl. Prawn.” 1948 nr 11) zainicjował wydawaną przez Min. Sprawiedliwości serię „Biblioteka Przekładów Radzieckiej Literatury Prawniczej”. Od 24 VII przewodniczył Komisji Współpracy Prawniczej Polsko-Czechosłowackiej (działała do kwietnia 1949), zajmującej się m.in. unifikacją prawa rodzinnego obu krajów. W okresie 4 XI 1948 — maj 1949 był prezesem Naczelnej Rady Spółdzielczej. Decyzją Rady Naczelnej PPS (18—22 IX 1948) zastąpił Kazimierza Rusinka na stanowisku przewodniczącego CKW. Podczas Kongresu Zjednoczeniowego PPS i PPR przedstawił 20 XII 1948 wspólnie z Romanem Zambrowskim koncepcję tzw. centralizmu demokratycznego nowej partii w referacie O statucie i zadaniach organizacyjnych PZPR (W. 1949); faktycznym autorem referatu był działacz PPR Leon Finkelsztejn.
Na zakończonym 21 XII 1948 Kongresie Zjednoczeniowym Ś. wszedł do ścisłego kierownictwa powołanej wtedy PZPR, zasiadając odtąd w Biurze Politycznym, Biurze Organizacyjnym i Sekretariacie KC. Kierując nadal Min. Sprawiedliwości, był «współodpowiedzialny za stalinowskie uformowanie sądownictwa w Polsce» (A. Rzepliński), godząc się m.in. na mianowanie dziewiętnastu sędziów Sądu Najwyższego bez formalnego wykształcenia, chociaż «nie wszystkie sprawy docierały do niego» (W. Barcikowski); Ministerstwo, po odejściu w lutym 1949 Chajna, nadzorował z ramienia Sekretariatu KC PZPR Zambrowski. W r. 1949 zawiesił Ś. prace komisji kodyfikacyjnej prawa cywilnego i od 21 VI t.r. kierował powołanymi przez Sekretariat KC PZPR zespołami redagującymi projekt konstytucji: komisją «A», prowadzącą prace studyjne, i komisją «B», sprawującą nadzór ideologiczny. Wskutek walk frakcyjnych w kierownictwie PZPR został wykluczony we wrześniu 1949 z Biura Organizacyjnego KC. Opublikował apologetyczny artykuł o J. Stalinie i konstytucji ZSRR pt. Twórca Konstytucji Zwycięskiego Socjalizmu w organie KC PZPR, dwumiesięczniku „Nowe Drogi” (R. 3: 1949 nr 6), książkę Wolność sumienia i wyznania w Polsce Ludowej (W. 1949), broszurę Państwo i wyznania w ZSRR (W. 1949) oraz (pod pseud. M. Skalski) pracę Przeciw Ciemnogrodowi. Pisarze polscy o klerykalizmie (W. 1949). Po rozpoczęciu sześcioletniego planu intensywnej industrializacji wygłosił na konferencji prokuratorów sądów apelacyjnych (30—31 I 1950) referat Podstawowe zadania Prokuratury w Polsce Ludowej („Demokr. Przegl. Prawn.” R. 6: 1950 nr 2), w którym wezwał do zintensyfikowania śledztw gospodarczych. W lutym 1950 władze PZPR przypomniały jego przedwojenną krytykę radzieckiego prawodawstwa; w odpowiedzi Ś. złożył 17 III t.r. samokrytykę na ręce przewodniczącego KC PZPR, Bieruta. Mimo to 21 III przyjęto rezygnację Ś-ego z członkostwa w Biurze Politycznym i Sekretariacie KC PZPR, a decyzje te 10 V zatwierdziło IV Plenum partii. Ś. 14 VII został też odwołany z funkcji przewodniczącego Zarządu Głównego Tow. Przyjaźni Polsko-Radzieckiej.
Wobec likwidacji w r. 1950 na Uniw. Warsz. Katedry Wyznaniowego Prawa Państw., Ś. objął na tej uczelni Katedrę Prawa Rolnego. Uczestniczył w pracach nad kodeksem rodzinnym (uchwalony przez Sejm Ustawodawczy 27 VI t.r.), a do marca 1951 w dalszym ciągu przewodniczył komisjom redagującym projekt konstytucji, choć główną rolę odgrywał już w nich, na polecenie Sekretariatu KC, Stefan Rozmaryn. W Sejmie wszedł do powołanej 26 V t.r. Komisji Konstytucyjnej; jednak przejęcie ostatecznej redakcji tekstu przez Biuro Polityczne KC PZPR spowodowało, że na kształt uchwalonej 22 VII 1952 ustawy zasadniczej nie miał wpływu. Z ramienia PZPR zasiadał od 20 XI t.r. w Sejmie PRL pierwszej kadencji (działał w komisji spraw ustawodawczych), a tekę ministra sprawiedliwości utrzymał w powołanym nazajutrz rządzie Bieruta. W tym czasie opublikował książkę Stosunek państwa do kościoła w różnych krajach (W. 1952). W r. 1953 odszedł z prezydium zawieszonego Komitetu Słowiańskiego oraz redakcji „Życia Słowiańskiego”. Dn. 15 XII t.r. przyznano mu stopień doktora nauk prawnych; został następnie członkiem Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej dla Pracowników Nauki.
Na II Zjeździe PZPR (10—17 III 1954) Ś. nie wszedł już w skład KC, ale w powołanym 18 III t.r. kolejnym rządzie Cyrankiewicza zachował funkcję ministra sprawiedliwości. Został jej pozbawiony 21 IV 1956, po śmierci Bieruta, gdy władze ujawniły «poważne niedociągnięcia w zakresie nadzoru nad czynnościami śledczymi organów bezpieczeństwa publicznego». W poł. t.r. odwołano go także z funkcji przewodniczącego Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce; członkiem Komisji pozostał jednak do śmierci. W wyborach 20 I 1957 do Sejmu już nie kandydował. Wszedł do powołanych t.r.: Tow. Szkoły Świeckiej, Stow. Ateistów i Wolnomyślicieli oraz Polskiego Tow. Religioznawczego; okresowo współpracował z organami tych organizacji, dwutygodnikiem „Wychowanie”, dwutygodnikiem (od r. 1959 tygodnik) „Argumenty” oraz dwumiesięcznikiem „Euhemer”. W l. 1957—63 należał do Zespołu Rzeczoznawców Prawa w Sekcji Studiów Uniwersyteckich Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego. W l. 1958—62 był dziekanem Wydz. Prawa Uniw. Warsz. W PAN został członkiem Komitetu Nauk Prawnych oraz Rady Naukowej Inst. Nauk Prawnych. Działał w istniejących przy KC PZPR Zakł. Historii Partii oraz Wyższej Szkole Nauk Społecznych. Wchodził też w skład Komisji Historii Ruchu Zawodowego Centralnej Rady Związków Zawodowych oraz Komisji Historycznej przy Zarządzie Głównym Związku Zawodowego Pracowników Rolnych, której okresowo przewodniczył. W l. 1957—61 współpracował z miesięcznikiem „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”, w l. 1958—68 z dwutygodnikiem „Prawo i Życie”, a od r. 1962 z wydawanymi przez Inst. Nauk Prawnych PAN „Studiami Prawniczymi”, publikując artykuły z zakresu prawa rolnego, spółdzielczego i wyznaniowego. W tym okresie ogłosił książki Społeczno-prawne aspekty ustawy z 15 lipca 1925 r. o wykonaniu reformy rolnej (W. 1958), Państwo a kościół w świetle prawa (W. 1958, wyd. 2, W. 1960), Prawo rolne (W. 1962, wyd. 2, W. 1966) oraz Wyznaniowe prawo państwowe. Problematyka prawa wolności sumienia PRL (W. 1962). Na Uniw. Warsz. objął 1 II 1966 kierownictwo Samodzielnego Zakł. Wyznaniowego Prawa Państw., jednak już 30 IX t.r. przeszedł na emeryturę. Był promotorem ok. 500 prac magisterskich i kilku doktorskich. Z Henrykiem Skibą opublikował książkę Podstawowe zagadnienia prawa spółdzielczego w Polsce (W. 1966), a samodzielnie artykuły wspomnieniowe Zrzeszenie Prawników Socjalistów („Komuniści. Wspomnienia o KPP”, W. 1969) i Życie polityczne Zamojszczyzny w dwudziestoleciu międzywojennym („Zamość i Zamojszczyzna w dziejach kultury polskiej”, L. 1969). Pod koniec życia działał w Tow. Krzewienia Kultury Świeckiej, powstałym w r. 1969 z połączenia Stow. Ateistów i Wolnomyślicieli oraz Tow. Szkoły Świeckiej. Zmarł 22 III 1970 w Warszawie, został pochowany w Alei Zasłużonych cmentarza Wojskowego na Powązkach. Był odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1946) i czechosłowackim Krzyżem Wielkim Orderu Białego Lwa (1949).
W zawartym 8 XI 1919 małżeństwie z Jadwigą Pyszkowską, pracowniczką Polskiej Agencji Telegraficznej, a po r. 1946 zatrudnioną w Głównym Urzędzie Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, miał Ś. trzy córki: Helenę, Jadwigę i Zofię.
Bydgoski słownik biograficzny, Bydgoszcz 1996 (bibliogr.); Hoesicka bibliogr. prawn.; Kędziora A., Encyklopedia ludzi Zamościa, Zamość 2007; Kto był kim w Drugiej RP?; Mołdawa T., Ludzie władzy 1944—1991, W. 1991; Pol. bibliogr. prawn.; Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego 1808—2008, W. 2008 (fot.); Spis posłów i wykazy komisji Krajowej Rady Narodowej 1943—1947, Oprac. A. Tomaszewska, W. 1978 s. 99; Uniwersytet Warszawski 1966—1977. Materiały bibliograficzne, W. 1978; Wielka ilustrowana encyklopedia powstania warszawskiego, W. 2004 VI; — Barcikowski W., W kręgu prawa i polityki, Kat. 1988; Borecki P., Tworzenie Konstytucji PRL, „Czas. Prawno-Hist.” T. 60: 2008 z. 1 s. 169; Brzeziecki A., Lekcje historii. PRL w rozmowach, W. 2009; Chajn L., Polskie wolnomularstwo 1920—1938, W. 1984; tenże, Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej, W. 1975; Czubiński A., Najnowsze dzieje Polski 1944—1989, P. 1992; Doroszewski J., Praca oświatowa i kulturalna na Lubelszczyźnie w latach II Rzeczypospolitej, L. 1995; Fiedorczyk P., Unifikacja i kodyfikacja prawa rodzinnego w Polsce (1945—1964), Białystok 2014; Głowacki B., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej 1929—1939, W. 1979; Grabowski W., Polska Agencja Telegraficzna, W. 2005; Jakubowski G., Sądownictwo powszechne w Polsce w latach 1944—1950, W. 2002; Kaczanowska J., Skład władz naczelnych PPS 1919—1939, „Z pola walki” R. 12: 1969 nr 4 s. 154; Kalicki W., System propagandy politycznej oficjalnej PPS 1944—1948, Wr. 1995 s. 68; Kersten K., Narodziny systemu władzy, P. 1990; Klonowski R., Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego 1923—1939, Wr. 1980; Kozłowski C., Namiestnik Stalina, W. 1993 s. 59, 78—9; Kumoś Z., Geneza satelickiego systemu władzy w Polsce 1941—1948, W. 2001; Lityński A., O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Białystok 1999 s. 155, 178, 220, 225; Łatyński M., Nie paść na kolana, Wr. 2002; Marczak T., Propaganda polityczna stronnictw przed referendum z 30 VI 1946, Wr. 1986 s. 47—8, 134, 136, 227; Mielnicki L., Skradzione sztandary PPS, W. 1978 s. 60—2, 77, 89—91; Milewski S., Redzik A., Themis i Pheme, W. 2011; Mulak J., Polska lewica socjalistyczna 1939—1944, W. 1990; Persak K., Struktura i skład centralnych organizacji decyzyjnych KC PZPR, w: Centrum władzy w Polsce 1948—1970, Red. A. Paczkowski, W. 2003; Polska Partia Socjalistyczna w latach wojny i okupacji 1939—1945, W. 1994—5 I—II; Rybicki M., Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 1952 r., w: Konstytucje polskie, Red. M. Kallas, W. 1990 II; Rykowski Z., Władyka W., Polska próba. Październik ’56, Kr. 1989; Rzepliński A., Sądownictwo w PRL, Londyn 1990 s. 38, 43—5; Sierocki T., Warszawska organizacja PPS 1944—1948, W. 1976; Stępień J., Sekcje tajne w sądownictwie polskim 1950—1954, „Pamięć i Sprawiedliwość” T. 39: 1996 s. 120—7; Stępień S., Związek Parlamentarny Polskich Socjalistów w działalności prawodawczej Krajowej Rady Narodowej, L. 1998; Sudziński R., Tworzenie się organów administracji ogólnej w województwie pomorskim w 1945 roku, „Zap. Hist.” T. 45: 1980 z. 1 s. 99—100, 117; Szczepański J., Pułtuska szkoła w dobie narodowego ucisku i rusyfikacji, w: Dzieje Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. Piotra Skargi w Pułtusku, Ciechanów — Pułtusk 1991 s. 128; Szumiło M., Roman Zambrowski 1909—1977, W. 2014; Szwed R., Polska Partia Socjalistyczna w wyborach samorządów terytorialnych w latach 1919—1939, Częstochowa 1993 s. 107; Winiarczyk-Kossakowska M., Ustawy III Rzeczypospolitej o stosunku państwa do kościołów chrześcijańskich, W. 2004; Zaremba Z., Wojna i konspiracja, Kr. 1991; Żarnowski J., Polska Partia Socjalistyczna w latach 1935—1939, W. 1965; Żaryn J., Kościół a władza w Polsce (1945—1950), W. 1997; — Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-czechosłowackich, Wr. 1985 I cz. 1—2; Listy do pierwszych sekretarzy KC PZPR (1944—1970), Oprac. J. Stępień, W. 1994; „My tu żyjemy jak w obozie warownym”. Listy PPS-WRN Warszawa — Londyn 1940—1945, Londyn 1992; Osóbka-Morawski E., Dziennik polityczny 1943—1948, Gd. 1981 s. 85, 190, 194—5, 231; P. P. S. Wspomnienia z lat 1918—1939, W. 1987 I—II; Polska w dokumentach z archiwów rosyjskich 1949—1953, Oprac. A. Kochański i in., W. 2000; Protokoły posiedzeń Prezydium Krajowej Rady Narodowej 1944—1947, Oprac. J. Kochanowski, W. 1995; Rok 1945. Województwo pomorskie. Sprawozdania pełnomocnika rządu i wojewody, Red. R. Kozłowski, W. 1997; Rzepeccy, Sejm i Senat 1928—33; Sprawozdanie Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego za okres od 1. I. 1936 — 1. VIII. 1938 r., W. 1938 s. 16; — „Merkuriusz” R. 2: 1966 nr 5 (fot.); „Posłannictwo” 1970 nr 5—6 s. 37—54 (wykaz prac Ś-ego); „Życie Słowiańskie” R. 2: 1947 nr 1—2 s. 72; — Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Argumenty” R. 14: 1970 nr 14 (fot.), R. 19: 1975 nr 12, „Biul. Głównej Kom. Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” T. 24: 1972 (fot.), „Cerkovnyj vestnik” 1970 nr 3 s. 21—4, „Kwart. Hist. Ruchu Zawodowego” 1970 nr 4 s. 107—8, „Państwo i Prawo” R. 25: 1970 z. 6 s. 1001—4 (fot.); — AAN: sygn. 5906 (zbiór akt osobowych działaczy ruchu robotn.); Arch. Uniw. Warsz.: sygn. K 4759 (akta pracownicze); — Informacje Aleksandra Kochańskiego z W.
Tomasz Latos